Istorijat slobodnog
zidarstva u Srbiji

Etnički prostor koji su naselili Srbi prilikom svog dolaska na Balkansko poluostrvo u 7. veku n.e. po svojoj površini bitno prevazilazi granice kako prethodnih, tako i današnje srpske države. Jedino je Jugoslavija bila takva državna tvorevina koja je u sebi objedinila celokupan srpski etnički prostor. U periodu između 14. i 19. veka, deo Srba nalazio se pod vlašću Austrougarske carevine, a drugi deo pod upravom Otomanske imperije. Tek je 20. vek doneo Srbima potpuno oslobođenje i ujedinjenje stvaranjem zajedničke države sa drugom južnoslovenskom braćom, 1918. godine.

Već krajem 18. veka, Slobodno zidarstvo se pojavljuje na prostorima u kojima žive Srbi, kako u okvirima Austrougarske, tako i u Otomanskom carstvu. Mnogi viđeni Srbi stupaju već tada u redove Bratstva.

Otomanski period

Prvi indirektni tragovi o formiranju slobodnozidarskih Loža u Beogradu, datiraju u memoarima pisaca sa kraja osamnaestog veka. Bilo je to vreme kada je Srbija još uvek bila pod Osmanskom vlašću. Iako nema direktne arhivske građe, zna se da je tada u Beogradu postojala radionica među čijim su se članovima nalazili vezir tadašnjeg beogradskog pašaluka, Hadži-Mustafa Paša, Mitropolit Metodije, srpski ustanički vođa Janko Katić, trgovac Petar Ičko, kao i grčki pesnik i rodoljub Riga od Fere. Kakav je bio odnos Srba i Turaka u ovoj Loži, čije ime na žalost nije doprlo do nas, lepo ilustruje podatak da su Hadži-Mustafa Pašu savremenici zvali „srpska majka“.

Turske dahije, odmetnici od sultana, preuzimaju vlast u beogradskom pašaluku 1801. godine i ubijaju Hadži-Mustafa Pašu. Petar Ičko odlazi u Zemun, koji se tada nalazio u sastavu Austrougarske monarhije, sa namerom da osveti Pašino ubistvo i da organizuje borbu za oslobođenje srpskog naroda. Za ostvarenje toga cilja tražio je pomoć od svojih prijatelja Slobodnih zidara, a pre svega od Mitropolita Stratimirovića, koji mu je, kao Brat Mason, pružio diplomatsku podršku za rešavanje hrišćanskog pitanja u Beogradskom pašaluku.

U nameri da organizuje oružanu pobunu, Petar Ičko se povezao i sa Slobodnim zidarima Aleksom Nenadovićem i Jankom Katićem kao i sa Karađorđem Petrovićem, budućim oslobodiocem naroda od turske vlasti i rodonačelnikom dinastije Karađorđević, koji nije bio Mason. Nažalost, dahije su saznale da se priprema ustanak i to je 1803. godine dovelo do odmazde u kojoj je stradao Brat Aleksa Nenadović. Međutim, nasilje je samo pospešilo otpor protiv Turaka i dovelo do Prvog srpskog ustanka, ili, kako neki istoričari kažu “Srpske revolucije”, 1804. godine. Petar Ičko je zahvaljujući slobodnozidarskim vezama odigrao izuzetnu pregovaračku ulogu, a kasnije ga je vođa ustanka Karađorđe Petrović postavio za prvog gradonačelnika slobodnog Beograda.

U radu na oslobođenju i prosvećenju srpskog naroda značajnu ulogu je odigrao i Dositej Obradović, za koga se veruje da je u Slobodno zidarstvo iniciran u Trstu. Iako je Dositej bio izrazito antiklerikalnih stavova, još jedan istaknuti srpski Mason i osnivač znamenite Karlovačke gimnazije (1781), Mitropolit Srpske Pravoslavne Crkve Stefan Stratimirović ga je uz sve počasti primio u Karlovačkoj mitropoliji.

Slom ustanka 1813. godine doveo je do toga da je slobodnozidarska aktivnost zamrla do sredine devetnaestog veka. Oko 1848. godine, postojala je u beogradskoj tvrđavi još jedna Loža čiji su članovi bili i Turci i Srbi. Ime te Radionice bilo je ”Ali Koč”, a njen član bio je poznati pesnik Simo Milutinović Sarajlija.

Masonerija u nezavisnoj Srbiji (XIX I XX vek)

Pojedini istoričari, a posebno istoričari Slobodnog zidarstva, smatraju da je Knez Mihailo Obrenović bio Slobodni zidar. Tokom izgnanstva iz Srbije, knez je održavao redovne kontakte i imao bliske odnose sa Garibaldijem i Macinijem, koji su bili Slobodni zidari. Tome u prilog govori i podatak da je stvaranje prvih potpuno srpskih Loža bilo pod direktnim uticajem italijanskih Masona. Tokom srpskog ustanka u Bosni i Hercegovini 1875. godine, jedan deo vođa bio je iniciran pod direktnim uticajem italijanskih Garibaldinaca i posebno Đuzepea Macinija, ideologa Risorđimenta, pokreta za ujedinjenje Italije i zbacivanje Austrougarske vlasti. Tokom srpsko – turskog rata 1876, zna se da je u Beogradu postojala jedna vojnička Loža, čije ime nije sačuvano u dokumentima. Po odlasku dobrovoljaca, među kojima je bilo i Italijana, formirana je iste godine prva srpska Loža “Svetlost Balkana”. Radila je pod zaštitom Velikog Orijenta Italije, a njeni osnivači su bili italijanski konzul u Beogradu, Luiđi Joanini i dobrovoljac Ićilo de la Bona, prethodno starešina ugašene vojničke Lože.

Još jedna srpska Loža koja je radila pod zaštitom italijanskog Velikog Orijenta zvala se “Srbska Zadruga”, osnovana 1881. godine. Među njenim članovima bio je i lekar Dr Laza Paču, koji će dve decenije kasnije postati uspešni ministar finansija Kraljevine Srbije. Obe Lože su morale da budu uspavane zbog Timočke bune (1883) i burnih političkih previranja, koja su se odrazila i na srpske Masone tog vremena. Međutim iste godine, i ponovo pod uticajem Velikog Orijenta Italije, formira se loža “Sloga, Rad i Postojanstvo” koju su uglavnom činili bivši članovi “Svetlosti Balkana” i “Srbske zadruge”.

Nezadovoljni potporom Velikog Orijenta Italije, pojedini članovi Lože “Sloga, Rad i Postojanstvo” formirali su 1891. godine pod zaštitom Simboličke Velike Lože Ugarske Ložu “Pobratim”. Neki među njima bili su tada tek primljeni u Bratstvo, ali će kasnije ispisati sjajne stranice srpskog slobodnozidarskog pokreta i dati veliki doprinos razvoju celokupnog društva. Bili su to profesor Velike škole Andra Đorđević, industrijalac Đorđe Vajfert i kompozitor Stevan Mokranjac. Iz Beograda se masonski rad ubrzo širi u Niš, gde se 1892. godine osniva loža “Nemanja”. Ovaj proces iniciran je u loži “Pobratim” i to sračunatim primanjem i relativno brzim unapređenjem nekolicine Braće koji su zatražili redovan otpust i formirali novu Ložu koja je takođe radila pod zaštitom Simboličke Velike Lože Ugarske.

Važno je reći da je predsednik vlade Kraljevine Srbije 1894. godine postao Mason iz lože “Pobratim”, pisac, političar, profesor i član Srpske kraljevske akademije Svetomir Nikolajević.

Mnoge veoma istaknute ličnosti iz oblasti kulture i obrazovanja, nauke, umetnosti, politike, plemstva, i sveštenstva, bili su Masoni i dali su nemerljiv doprinos napretku mlade srpske države tokom 19. veka. Postoje jasne indicije da je i „Sretenjski ustav“ Kraljevine Srbije iz 1835. godine bio stvoren uz presudan uticaj srpskih Masona. Danas Republika Srbija slavi svoj Dan Državnosti upravo na dan donošenja ovog, za ono vreme jednog od najliberalnijih Ustava u Evropi. Na njegovoj naslovnoj stranici primetni su vrlo jasni masonski simboli.

Ipak, čini se da je jedan broj Masona snažno podržavao smenu dinastije u Beogradu. Ono što se pouzdano može tvrditi jeste da je čovek koji će nakon prevrata postati novi kralj Srbije – Petar I Karađorđević, postao Mason tokom godina života u izgnanstvu u Francuskoj. Kontakt i ponudu da prihvati krunu Srbije zaverenici su sa njim ostvarili preko Nikole Hadži Tome, Petrovog školskog druga, industrijalca i člana lože “Pobratim”. Takođe se zna da je Brat Đorđe Vajfert dao prilog od pedeset hiljada dinara namenjen porodicama onih zaverenika koji bi poginuli u prevratu. Uz njih, u zaveri su učestvovala još četiri člana Lože “Pobratim”, ali se na osnovu dostupnih podataka može reći da su to učinili kao pojedinci, nezadovoljni socijalno – političkom situacijom u ondašnjoj Srbiji koja je uistinu bila loša.

Reagovanje evropske, a posebno britanske političke javnosti i dvora u Londonu na ubistvo kralja iz dinastije Obrenovića, bilo je više nego nepovoljno za Srbiju. Presudnu ulogu da dođe do ublažavanja stava britanskog dvora prema novoj vlasti u Beogradu, odigrao je diplomatski predstavnik u Rimu Milovan Milovanović, koji je u Italiji prihvaćen u Bratstvo. Njegove bliske veze sa italijanskim Masonima otvorile su mu mnoga zvanična vrata. Tokom 1904. i 1905. godine, stav evropske javnosti prema Srbiji je ublažen i došlo je do postepene normalizacije odnosa.

Prekid veza sa Simboličkom Velikom Ložom Ugarske

Presudan korak ka potpunom osamostaljivanju Slobodnih zidara u Srbiji i stvaranju Velike Lože, predstavljalo je držanje Simboličke Velike Lože Ugarske tokom takozvane Aneksione krize. Austrougarska je još od 1906. kovala planove da sebi prisajedini Bosnu i Hercegovinu. Nekadašnji poslanik u Rimu, a tadašnji ministar spoljnih poslova Srbije Milovan Milovanović je zahvaljujući masonskim vezama dobio potvrdu te namere još početkom 1908, a srpskoj vladi Masoni su javili i tačan datum objavljivanja sporne odluke. Međutim zvanični Beograd nije verovao u dobijene informacije. Sa druge strane, mladoturska revolucija i oslabljen turski položaj u Bosni samo su uverili Beč da ne treba dozvoliti nikakvu demokratizaciju i izbore u Bosni i Hercegovini u kojoj je srpski živalj tada bio u većini i koji bi se zasigurno odlučio za teritorijalno prisajedinjenje matici Srbiji. Tako se Austrija odlučila za aneksiju Bosne i Hercegovine što je dovelo Balkan na ivicu rata.

Prema istorijskim izvorima, u Beogradu je 7. oktobra 1908. godine vladalo izrazito anti-austrijsko raspoloženje. Postojala je spremnost masa da se i goloruki suprostave Austrijskoj aneksiji susedne Bosne. U takvom trenutku i srpski Masoni su poneseni nacionalnim idealima zatražili pre svega pomoć od Simboličke Velike Lože Ugarske, pod čijom zaštitom je aktivno radila jedino Loža “Pobratim”. Međutim, ta pomoć je odbijena sa obrazloženjem da je reč o političkom pitanju, te da je mešanje u njega protivno masonskim načelima. Reakcija na takav stav ugarske Velike Lože bili su zaključci lože “Pobratim” doneti na radu od 10. oktobra 1908. godine koji će doneti dalekosežne posledice. Ti zaključci jesu:

• Da se Prava i Potpuna slobodnozidarska Loža “Pobratim” otkine ispod dojakošnje zaštite Simboličke Velike Lože Ugarske
• Da se Loža “Pobratim” proglasi za nezavisnu slobodnozidarsku Radionicu u Srbiji
• Da se o tom proglašenju izveste sve velike slobodnozidarske Svetlosti u svetu
• Da od sada Radionica dela u svima pravcima samostalno i neposredno
• Da se odmah stupi u kontakt sa nezavisnim Ložama u Nemačkoj i da se umole za njihov postupak u administriranju.

Ovakav radikalan raskid sa Simboličkom Velikom Ložom Ugarske bio je povoljno tlo za dalje širenje Masonerije u Srbiji i proširenje kontakata sa drugim Obedijencijama u inostranstvu. Jedan broj članova lože “Pobratim” dobio je otpust i formirao 1909. godine ložu “Ujedinjenje”, pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske, a na veliko oduševljenje tadašnjeg francuskog poslanika u Beogradu Leona Dekoa, koji je i sam postao njen član.

Loža “Pobratim” bila je matica Loža i za Ložu “Šumadija” koja je svečano osvećena 7. jula 1910. godine. Iako je “Šumadija” tada bila pod zaštitom Velike Lože Hamburga, ona je izuzetno sarađivala i koordinirala rad sa Ložom “Pobratim”.

Uspostavljanje Vrhovnog Saveta Srbije

Kao što smo napomenuli, Loža “Pobratim” bila je nepokrivena zaštitom neke Velike Lože iz inostranstva, a slobodnozidarske vrhovne vlasti u tom trenutku u Srbiji nije bilo. Međutim, odmah posle odluka od oktobra 1908. godine i odvajanja od zaštite Velike Lože Ugarske, Braća okupljena u “Pobratimu” preduzela su sve da dobiju zaštitu za samostalan rad. U tom cilju, pod zaštitom Velike Lože Rumunije, 1909. godine osniva se Kapitel Ružinog Krsta 18° Starog i Prihvaćenog Škotskog Reda. To je bila organizacija viših stepena po Škotskom obredu, koje su pojedini članovi “Pobratima” dobili od Vrhovnog Saveta Rumunije. S obzirom na to da je Kapitel formiran u martu, a da je u februaru formirana loža “Ujedinjenje”, očigledno je da su srpski Masoni težili da ostvare osamostaljenje putem uspostavljanja institucija i organa Škotskog reda. Računajući na postojanje minimuma od tri Lože, oni su na ovaj način stremili potpunom osamostaljivanju Jovanovskog sistema i formiranju nezavisne Velike Lože Srbije.

U vreme pred Balkanske ratove, osim Vrhovnog Saveta Rumunije pomoć u konačnom osamostaljivanju Masona u Srbiji nudio je i Veliki Orijent Turske 1910. godine. Međutim, početkom 1911. godine Slobodni zidari Srbije se odlučuju da velika masonska vlast, ona koja će obezbediti konačnu samostalnost bude Vrhovni Savet Grčke, verovatno zbog izuzetno bliskih i prisnih odnosa dvaju naroda.

Iako tada u Srbiji postoji minimum od tri lože – “Pobratim”, “Ujedinjenje” i “Šumadija”, čvrsta veza “Ujedinjenja” sa Velikim Orijentom Francuske potakla je srpske Masone da ponovo probude Ložu “Sloga, Rad i Postojanstvo” sredinom februara 1912. godine i ožive rad u njoj uz potpunu saglasnost Velikog Orijenta Italije pod čijom zaštitom je ta Loža i osnovana 1883. godine. Velika italijanska masonska vlast bila je potpuno saglasna da se Loža stavi pod zaštitu budućeg Vrhovnog Saveta Srbije, zarad čijeg osnivanja je i došlo do njenog reaktiviranja.

Najzad, dana 9. maja 1912. godine specijalni delegat Vrhovnog saveta Grčke, Brat Cefalas, uzdigao je snagom svoje masonske vlasti na 33° Đorđa Vajferta, Svetomira Nikolajevića, Jovana Aleksijevića, Milutina Perišića, Dimitrija Jankovića, Petra Šrepalovića, Manojla Klidisa, Petra Pačića, Dimitrija Mijalkovića i Pavla Horstiga čime je osnovan Vrhovni savet Starog i Prihvaćenog Škotskog Reda Srbije.

Istog dana na zajedničkom radu Loža “Pobratim” i “Šumadija”, doneta je odluka da se “Pobratim”, koji je do tada radio kao nezavisna Radionica, stavi pod zaštitu Vrhovnog Saveta Srbije, a da Loža “Šumadija” zatraži otpust od zaštite Velike Lože Hamburga i stavi se takođe pod zaštitu srpskog Vrhovnog Saveta. Sledećeg dana, na drugoj svečanoj sednici novoformiranog Vrhovnog Saveta, pročitan je grčki Patent o formiranju Vrhovnog Saveta Srbije i izabran je Đorđe Vajfert za Najmoćnijeg Suverenog Velikog Komandera Vrhovnog Saveta SPŠR Srbije.

Konačno priznanje nezavisnosti srpskih Masona koji su primili Drevni i Prihvaćeni Škotski Obred usledilo je na Internacionalnoj konferenciji Saveznih Vrhovnih Saveta Škotskog Reda, održanoj oktobra 1912. u Vašingtonu, čiji je domaćin bio Vrhovni Savet Južne Jurisdikcije SAD. Od tog trenutka, sve Lože u Srbiji, osim Lože “Ujedinjenje”, koja je i dalje bila pod zaštitom Velikog Orijenta Francuske, radile su pod zaštitom Vrhovnog Saveta Srbije.

Izbijanje Balkanskih ratova i potom Prvog svetskog rata, doveo je do toga da Masoni moraju pre svega da odgovore svojim obavezama prema državi, te dolazi do zamiranja organizovanog slobodnozidarskog rada sve do 1918. godine.

Procvat Slobodnog zidarstva u Kraljevini Jugoslaviji

Kraj Prvog svetskog rata doveo je do kolapsa Austrougarske i ujedinjenja Južnih Slovena – Srba, Hrvata i Slovenaca – u zajedničku Kraljevinu. Njena teritorija je predstavljala kontinualni zbir teritorija Kraljevina Srbije i Crne Gore, i južnih provincija Austrougarske koje su bile naseljene slovenskim življem. Ovako krupne promene dovele su do snažne potrebe za objedinjavanjem i reorganizovanjem Masonerije. U Zagrebu je 9. juna 1919. godine održana vanredna skupština svih srpskih, hrvatskih i slovenačkih Loža. Sve one su prethodno dobile otpuste od odgovarajućih vlasti: neke od Vrhovnog Saveta Srbije, a druge od Velike Simboličke Lože Ugarske. To je otvorilo put za proglašenje Velike Lože Srba, Hrvata i Slovenaca – “Jugoslavija”, kao vrhovne masonske vlasti u novoformiranoj državi, sa sedištem u Beogradu.

Prvi Veliki Majstor postao je guverner Narodne Banke, Đorđe Vajfert, dok su mu zamenici bili dr Adolf Mihalić iz Zagreba i profesor Sveta Stojković iz Beograda. Istorijski izvori kažu da je Velika Loža “Jugoslavija” na početku svog postojanja imala oko 300 članova. Tokom druge dekade dvadesetog veka istoriografija beleži procvat jugoslovenske Masonerije. Ovaj plodni period kulminira organizovanjem Međunarodnog Masonskog kongresa pod nazivom “U znaku mira”, 1926. godine u Beogradu. Pokrovitelj kongresa bila je Međunarodna Masonska Asocijacija, a prisustvovali su predstavnici dvadeset nacionalnih Obedijencija iz petnaest evropskih država kao i predstavnici dve prekomorske Obedijencije.

Masoneriju u Jugoslaviji između dva svetska rata činila je elita svih društvenih klasa, kako u kulturnom, tako i u privrednom i političkom smislu, bez obzira na veru. Iako će ova činjenica neke začuditi, Slobodno zidarstvo u Jugoslaviji imalo je u svom članstvu i predstavnike klera: pravoslavno i rimokatoličko više sveštenstvo, kao i rabine.

U tim godinama stvoren je veći broj dobrotvornih ustanova: u Beogradu je osnovan dom za siročad i obrazovni centar za decu iz južne Srbije “Društvo Sveti Sava”. Otvorena je ustanova za gluvonemu decu “Kralj Dečanski”. Formirana je fondacija “Sveti Đorđe” za pomoć deci i ratnim invalidima. U Zemunu je ustanovljen Dom za slepe i obrazovni centar za omladinu. Organizovana je akcija pomoći nezaposlenima pod nazivom “Hleb nasušni”. Stvoreni su savezi za borbu protiv prosjačenja, za borbu protiv tuberkuloze i slični.

Sredinom tridesetih godina dvadesetog veka bilo je oko hiljadu članova Obedijencije koji su radili u preko dvadeset Loža. Delatnost Radionica proširila se osim filozofske aktivnosti i na proučavanje istorijskih, ekonomskih, društvenih i socijalnih problema.

Međutim, pritisak nacističke Nemačke na Jugoslaviju bio je toliko jak da su Slobodni zidari zaključili da će jugoslovenske vlasti zabraniti i raspustiti Masoneriju. Uviđajući neminovnost novog svetskog sukoba i shvatajući kakav bi bio odnos tadašnjih vlasti prema Slobodnim zidarima, Velika Loža “Jugoslavija” donosi tešku odluku o samouspavljivanju 1. avgusta 1940. godine.

U toku komunističkog perioda, masonski rad u Jugoslaviji nije bio moguć ali se plamen Svetla održavao hrabrošću i entuzijazmom pojedine Braće, članova predratnih Loža, ali na neformalan način i daleko od očiju vlasti. Sa druge strane, veliki broj naših ljudi je pristupao stranim Obedijencijama u inostranstvu, najviše u Evropi i Severnoj Americi.

Nakon pada Berlinskog zida i prvih, naizgled demokratskih vetrova u Srbiji, dolazi do obnavljanja Slobodnog zidarstva reaktiviranjem Velike Lože “Jugoslavija”, 23. juna 1990. godine. Međutim, pokazaće se da su istorijske okolnosti za taj čin bile izrazito nepovoljne. Jugoslavija je nezadrživo klizila ka raspadu, a veoma loše društvene, političke, socijalne i ekonomske okolnosti u Srbiji tih godina su se neizbežno odrazile i na srpsku masonsku scenu. Početni entuzijazam zamenile su podele koje su dovele do raspada Velike Lože „Jugoslavija“ i nastanka novih Velikih Loža.

Zbog ovakvih uslova u kojima je ponovo stasavala Masonerija u Srbiji u proteklih nekoliko decenija, danas se Braća u našoj zemlji kreću prema Svetlosti u više Obedijencija.

Bratstvo Velike Masonske Lože Srbije se opredelilo da na svom putu korača zajedno sa Braćom iz Konfederacije Velikih Loža Evrope i Mediterana (CGLEM) čiji je punopravni član od 2011. godine.

Naš iskrena želja je: neka svu Braću u Srbiji prate sreća i uspeh na putu Zavojitim stepeništem!